قسمت سوم:
بررسی محورهای خطبه غدیر
محور اصلي خطبه غدير مسئله ولايت و امامت است، ولي مضامين ديگري نيز دارد كه عبارت‌اند از:
۱. خداشناسی
پیامبر(ص) خطبة غدير را با حمد و ستايش خداوند آغاز كرد، و درباره صفات جمال و جلال خداوند سخن گفت. توحيد و يگانگي خداوند، علم گسترده و فراگير الهي، قدرت، قوت و غلبه بر هر چيز، آفريدگاري، رحمت واسعه، نعمت‌هاي بي‌شمار، بي‌نيازي از غير، بي‌همتايي، اتقان صنع، قدوسيت و پيراستگي از نواقص، تفضل بر موجودات عدل در افعال، برخي از صفات جمال و جلال خداوند است كه در فراز اول خطبة غدير بيان شده است.
۲. فرايض الهی
پيامبر(ص) در لابلای خطبة غدير، مردم را به رعايت فرايض الهي توصيه كرده است. نماز، زكات، حج، امر به معروف و نهي از منكر از جمله فرايض الهي است كه در اين خطبه مورد توصيه و تأكيد پيامبر(ص) قرار گرفته‌اند.
ای مردم! آنگونه كه خداوند به شما دستور داده است نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد، اگر با گذشت زمان، مطلبي را ندانستيد يا فراموش كرديد، علي(ع) كه ولي شماست براي شما بيان خواهد كرد.
ای مردم! حج خانه خدا را انجام دهيد، هر مؤمني كه آن را بهجاي آورد خداوند، گناهان گذشته‌اش را مي‌آمرزد و او پس از حج اعمالش را از نو آغاز مي‌كند. حج را با كمال ديانت و آگاهي بهجاي آوريد و از مشاهد جز با توبه و ترك گناهان باز نگرديد.
نماز را برپا داشته و زكات را بپردازيد و امر به معروف و نهي از منكر كنيد. اين سخنِ مرا به كساني كه در اين جا نيستند برسانيد و آنان را به قبول آن امر و از مخالفت با آن نهي كنيد.
۳. ياد مرگ و قيامت
از آنجا كه ياد مرگ و قيامت و حساب و پاداش و عقاب در آخرت، نقش مؤثري در توجه و التزام انسان به دستوراهای الهي دارد، پيامبر(ص) در فرازي از خطبة خود، مردم را به مرگ و معاد توجه داده و فرموده است: «اي مردم! تقواپيشه باشيد، از قيامت برحذر باشيد، چنانكه خدا فرموده است: «إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيءٌ عَظِيمٌ» (حج/1) به ياد مرگ، حساب، ميزان، محاسبه در پيشگاه پروردگار جهانيان و پاداش و كيفر باشيد. هر كس كار نيكي انجام دهد پاداش داده مي‌شود و هر كس گناهي انجام دهد، بهره‌اي در بهشت ندارد.
۴. فضايل اميرالمؤمنين(ع)
در فرازهاي مختلف اين خطبه از فضايل اميرالمؤمنين(ع) سخن به ميان آمده و برتري او بر ديگران مورد تأكيد پيامبر(ص) قرار گرفته است. در فرازي از خطبة غدير در اين باره چنين آمده است: «اي مردم! اين علي بيش از شما مرا ياري كرده و نزديك‌تر و گرامي‌ترين افراد نزد من است. خدا و من از او راضي هستيم و آيه‌اي درباره رضايت خدا از مؤمنان و در ستايش آنان نازل نشده است مگر اينكه علي(ع) مشمول آن است. ذريه هر پيامبري از صلب او است و ذريه من از صلب علي است. او ياور دين خدا و مدافع رسول خدا، تقي، نقي، هادي و مهدي است.
در فراز ديگری، برتري علمي اميرالمؤمنين(ع) را بيان كرده است: «اي مردم! هيچ علمي نيست، مگر اينكه خداوند، آن را به من عطا كرده است و من آن علوم را به علي- كه امام مبين است- آموخته‌ام. او هدايتگر به حق و عامل به آن است، از باطل نهي میکند و با آن مي‌ستيزد و در اين راه از سرزنش كسي باكي ندارد.»
در فراز ديگری، از پيشتازي اميرالمؤمنين(ع) در ايمان و ايثار سخن به ميان آمده است: «او نخستين كسي است كه به خدا و رسولش ايمان آورد و جان خود را فداي رسول خدا كرد، و نخستين مردي است كه با پيامبر به عبادت خدا پرداخت.»
بيان فضايل و برتري علي(ع) بدان علت است كه نصب او به امامت و جانشيني پيامبر(ص) صرفا جنبه تعبدي ندارد و مقتضاي عقل و فطرت آدمي است، زيرا تقديم مفضول بر افضل از نظر عقل قبيح است.
۵. قرآن و عترت
در فرازی از خطبه غدير از ثقل اصغر و اكبر سخن به ميان آمده است: «اي مردم! علي و پاكان از فرزندان من ثقل اصغر و قرآن، ثقل اكبر است. آن دو از يكديگر خبر مي‌دهند و موافق يكديگرند و از هم جدا نخواهند شد تا نزد حوض بر من وارد شوند. آنان امناي خدا در ميان خلق و حكماي الهي در زمين‌اند.»
آيه تبليغ و سبب نزول آن
پيامبر(ص) در فراز دوم خطبة غدير يادآور شد كه خداوند به او وحي كرده است و اگر آنچه را بر او نازل شده ابلاغ نكند، رسالت الهي را ابلاغ نكرده، و خداوند ضمانت كرده است كه او را در ابلاغ اين رسالت ويژه حفظ خواهد كرد، آنگاه آيه «يا أَيهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» (مائده/67.) را تلاوت كرد. سپس سبب نزول آن را بيان كرد و فرمود: «سبب نزول اين آيه آن است كه جبرئيل سه بار از سوي خداوند بر من نازل شد و از من خواست كه علي بن ابيطالب را به عنوان وصي و جانشين و امام پس از خود معرفي كنم، زيرا نسبت او به من مانند نسبت هارون به موسي است، مگر اينكه پس از من پيامبري نخواهد بود. او ولي شما پس از خدا و رسول خداست و آيه «إِنَّمَا وَلِيكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ» (مائده/55.) در شأن او نازل شده است. علي بن ابيطالب كسي است كه نماز خواند و در حال ركوع زكات داد.
من از جبرئيل خواستم كه از خدا بخواهد تا مرا از ابلاغ اين مطلب به شما معاف دارد، زيرا من از كمي متقيان و كثرت منافقان آگاهم؛ آنان كساني‌اند كه بسيار مرا آزار دادند تا اينكه خداوند آيه «وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يؤْذُونَ النَّبِي وَيقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ» (توبه/61) را درباره آنها نازل كرد و اگر بخواهم آنها را با نامهايشان معرفي میكنم، ولي من اين كار را نخواهم كرد. خداوند، اين درخواست را از من نپذيرفت و از من خواست كه آنچه را بر من نازل شده ابلاغ كنم و آيه تبليغ بيانگر همين مطلب است.»
📙 برگرفته از کتاب براهین و نصوص امامت، استاد ربانی گلپایگانی