قسمت اول:
حديث غدير در نقل محدثان و مورخان
نقل‌هاي بسيار محدثان و مورخان اسلامي بيان‌گر اين است كه پيامبر (ص) هنگام بازگشت از سفر حجة الوداع به مدينه در غدير خم كه نزديكي جحفه بود توقف و براي مردم سخنراني كرد. آن حضرت در آن سخنراني، مطالب بسياري را در زمينة مسائل ديني بيان كرد و ولايت اميرالمؤمنين (ع) را با تأكيد ويژه‌اي اعلام فرمود. به همين جهت در نقل‌هاي مربوط به واقعة غدير آنچه بيش از هر سخن ديگر پيامبر (ص) مورد توجه محدثان و مورخان واقع شده است، مسئله ولايت اميرالمؤمنين (ع) است، تا آنجا كه عده‌اي از آنان تنها به نقل اين مسئله اكتفا كرده و ديگر سخنان پيامبر اكرم (ص) را كه قبل و بعد از اعلام ولايت علي (ع) بيان شده است، نقل نكرده‌اند. بنابراین حديث غدير در آثار محدثان و مورخان اسلامي از نظر كوتاهي و بلندي، و اختصار و تفصيل، متفاوت نقل شده است. در اينجا گونه‌هايي از اين نقل‌ها را بازگو مي‌كنيم.
1. كوتاه‌ترين نقل
كوتاه‌ترين نقل حديث غدير به جمله «من كنت مولاه فعلي مولاه» بسنده كرده است؛ به عبارت ديگر در همه آثار اسلامي كه به واقعه غدير توجه شده است – اعم از كتاب‌هاي حديث، تاريخ، تفسير و كلام – اين جمله نقل شده است. در متواتر بودن اين بخش از حديث غدير، مجال ترديد وجود ندارد، چنانكه بسياري از محدثان بر آن تصريح كرده‌اند.
2. گزارش دوم
گزارش دوم حديث غدير از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول، جمله «من كنت مولاه فعلي مولاه» و بخش دوم جمله «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله». اكثر نقل‌هاي حديث غدير اين گونه‌اند، چنانكه تواتر آن نيز مورد قبول شماري از عالمان اهل سنت است و شماري از آنان نيز صحت آن را پذيرفته‌اند.
3. گزارش سوم
در بسياري از گزارش‌هاي حديث غدير، قبل از بيان آنچه در گزارش‌هاي اول و دوم نقل شده، جمله «ألست اولي بالمؤمنين من انفسهم» يا جمله «ألست اولي بكم من انفسكم»، يا عبارت‌هاي ديگري بيان شده است كه مفاد آنها اين است كه پيامبر اكرم (ص) بر مؤمنان ولايت دارد.
گزارشهايي كه مطالب مزبور را در بر دارند نيز بسيار است و در متواتر بودن آن نمي‌توان ترديد كرد. در احتجاج اميرالمؤمنين (ع) در رحبه كوفه، سي نفر از صحابه- كه دوازده نفر آنان صحابي بدري بودند- شهادت دادند حديث غدير را از پيامبر شنيده‌اند. در شهادت آنان جمله «ألست اولي بالمؤمنين من أنفسهم» نيز آمده است.
گروهي از صحابه و تابعين این واقعه را گزارش کرده اند كه علامه اميني نام هيجده نفر از آنان را با گزارشهايشان نقل كرده است (ر.ك: الغدير، ج 1، ص 339-375). در اينجا به نقل ابوالطفيل بسنده مي‌كنيم:
احمد بن حنبل با سند معتبر از ابوالطفيل نقل كرد که علي (ع) مردم را در رحبه كوفه جمع كرد و به آنان گفت: «هر كس كه واقعه غدير را ديده و شنيده است به خدا سوگند مي‌دهم كه به آن شهادت دهد. در اين هنگام سي نفر برخاستند و گواهي دادند.» سپس میافزاید ابونعيم گفته است که افراد بسياري برخاستند و شهادت دادند كه پيامبر (ص) در حالي كه دست علي (ع) را گرفته بود، خطاب به مردم گفت: «آيا مي‌دانيد كه من بر مؤمنان از خود آنان برترم؟» گفتند: «آري، اي رسول خدا.» پيامبر گفت: «هر كس كه من مولاي او هستم، اين (علي علیه السلام) مولاي اوست. خدايا! هر كس او را دوست مي‌دارد، دوست بدار، و هر كس او را دشمن مي‌دارد، دشمن بدار». (المسند، ج 14، ص 436، حديث 19198. محقق كتاب المسند، حمزه احمد الزين سند حديث را صحيح دانسته است. حافظ هيثمي در مجمع الزوائد، ج 9، ص 1049، پس از نقل حديث گفته است: رجال آن رجال صحيح است مگر فطر بن خليفه كه او نيز ثقه است. الغدير، ج 1، ص 356).
در نقل‌هاي احتجاج اميرالمؤمنين (ع) به حديث غدير در رحبه كوفه، شمار گواهان مختلف گزارش شده است. دوازده نفر، شانزده نفر، هفده نفر، هجده نفر و سي نفر، افراد بسياري در اين گزارش‌ها آمده است.
منشأ اين اختلاف – همانگونه كه علامه اميني گفته است – ناشي از اين بوده كه هر يك از راويان كساني را كه شناخته يا مورد توجه او بوده، يا در كنار او قرار داشته نقل كرده و يا عواملي از اين قبيل بوده است (المسند، ج 1، ص 378.).
علامه اميني پس از نقل روايات مربوط به احتجاج اميرالمؤمنين (ع) در رحبه كوفه نام 24 نفر از صحابه را ذكر كرده است كه بر حديث غدير شهادت دادند.
علاوه بر احاديث پيشین در روايات بسيار ديگري نيز كه از صحابه پيامبر (ص) درباره حديث غدير نقل شده، جمله «ألست اولي بالمؤمنين من انفسهم» يا جمله‌هاي مشابه آن آمده است. از باب مثال، مطلب یاد شده در رواياتي از براء بن عازب، بريده اسلمي، جابر بن عبدالله انصاري، حبّه عُرني، حذيفة بن اسيد غفاري، حذيفة بن يمان، زيد بن ارقم، سعد بن ابيوقاص، ابوسعيد خدري، عامر بن ليلي و عبدالله بن عباس، بيان شده است (ر.ك: الغدير، ج 1، ص 41 – 144.).
4. نكاتي ديگر در مقدمه حديث غدير
در گزارش‌هاي ديگري از واقعه غدير و سخنراني پيامبر اكرمص) در آن مناسبت، نكات ديگري نيز در مقدمه سخنراني پيامبر (ص) گزارش شده است كه در فهم معنا و مدلول حديث غدير موثر است. اين نكات عبارتاند از:
الف) مورد سؤال قرار گرفتن پيامبر (ص) و همه مسلمانان درباره وظايفشان؛
ب) تجديد ايمان مؤمنان نسبت به توحيد، نبوت و معاد.
ج) خبر دادن از رحلت قريب الوقوع خود؛
د) بر جاي گذاشتن دو چیز مهم و گرانبها، يعني قرآن و عترت و اينكه آن دو از يكديگر جداييناپذيرند، و مردم بايد مراقب رفتار خود با آن دو باشند؛ زيرا اگر به آن دو تمسك جويند، گمراه نخواهد شد.
نكات ياد شده در احاديث بسياري كه از طريق شيعه و اهل سنت دربارة حديث غدير آمده، بيان شده است كه از آن جمله مي‌توان به احاديثی اشاره کرد كه از اميرالمؤمنين (ع)، جابر بن عبدالله انصاري، زيد بن ارقم، حذيفة بن اسيد و عامر بن ليلي روايت شده است.
5. نكاتي در مؤخره حديث غدير
در برخي گزارش‌هاي معتبري كه از واقعه غدير و سخنراني پيامبر (ص) شده، آمده است که پس از اعلام ولايت اميرالمؤمنين(ع) آيه اليوم اكملت لكم دينكم نازل شد. در اين هنگام پيامبر اكرمص) ، به عنوان اظهار سپاسگزاري از خداوند بر اكمال دين و اتمام نعمت و رضايت خداوند از رسالت پيامبر(ص) و ولايت علي (ع) پس از او، تكبير گفت.
مطلب ياد شده از مسائل قطعي در روايات شيعه است. علاوه بر عالمان شيعه، بسياري از عالمان تفسير و حديث اهل سنت نيز نزول آيه «اكمال دين» را درباره واقعه غدير نقل كرده‌اند، چنانكه تكبير گفتن پيامبر و اظهار شكرگزاري از اعلام ولايت اميرالمؤمنين (ع) را از ابوسعيد خدري گزارش كرده‌اند.
ابوجعفر طبري (متوفاي 310 ق)، حافظ ابنمردويه اصفهاني (متوفاي 410 ق)، ابونعيم اصفهاني (متوفاي 430 ق)، خطيب بغدادي (متوفاي 463 ق)، حافظ ابوسعيد سجستاني (متوفاي 430 ق)، حافظ ابوالقاسم حسكاني (متوفاي بعد از 470 ق)، حافظ ابنعساكر شافعي (متوفاي 571 ق)، خطيب خوارزمي (متوفاي 568 ق) و شيخ الاسلام حمويي حنفي (متوفاي 722 ق) از راويان حديث مزبوراند (ر.ك: الغدير، ج 1، ص 447 – 455.).
📙 برگرفته از کتاب براهین و نصوص امامت، استاد ربانی گلپایگانی